کشف کتیبه متعلق به دوره ی هخامشی کتیبه خارک
ظاهر سنگ نوشتهک
این کتیبه تنها بر یک سطح سنگ و بدون تراش یا صیقل کاری و یا قاب بندی سطح حامل آن نویسانده شده است. کتیبه از شش سطر تشکیل شده که ظاهرا دربردارنده ی شش واژه به خط و زبان فارسی باستان متداول در عصر هخامنشی است. از آنجا که هر واژه در یک سطر مستقل نوشته شده، کاتب نیازی به استفاده از یک علامت کج میخ به عنوان واژه جداکن متداول در این خط را نداشته و از آن بهره ای نبرده است. با بررسی های بیشتر، امکان یافته شدن نشان هایی دیگر بر بخش های دیگر صخره وجود دارد.در میانه ی اثر و در ابتدای سطرهای سوم و چهارم (که بسیار آمیخته و درهم است) نگاره ای به مانند یک تاج خوابیده دیده می شود که احتمال اینکه ناشی از فرسایش های طبیعی صخره و پدیده ای اتفاقی باشد، غیرممکن است؛ اما امکان انتساب آن به عصر هخامنشی نیز بعید به نظر می رسد. وضعیت سطرهای سوم و چهارم نشان می دهد که این دو سطر با درنظرداشت وجود نگاره ی تاج، از محلی جلوتر نویسانده شده اند.چهار سطر آغازین با خطی باریک و بلند از دو سطر پایانی جدا شده اند و همچنین هیچیک از هشت کوته نوشت فارسی باستان در این کتیبه بکار نرفته است.ویژگی دیگر این کتیبه، نگارش عجولانه و توأم با بی دقتی آن است.
سنگ نبشته های شناخته شده هخامنشی، همگی متونی سلطنتی بوده و با دقت و ظرافت ویژه ای نگاریده شده بوده اند. کتیبه ی خارک از لحاظ شیوه ی اجرا، بیشتر شبیه ویژگی های کتیبه نویسی پهلوی عصر ساسانی است تا دقت و ظرافت فنی و هنرمندانه عصر هخامنشی.
قدمت سنگ نوشته
خط میخی فارسی باستان در سال های آغازین پادشاهی داریوش بزرگ بوجود آمده و در پایان عصر هخامنشی به فراموشی سپرده شده است. به عبارت دیگر این خط در حدود سال 520 پیش از میلاد تا حدود سال های 330 پیش از میلاد به مدت 190 سال به عنوان خط سلطنتی شاهنشاهی هخامنشی رواج داشته است. هرچند که از دهه های پایانی این دوره تاکنون نمونه ای از این خط پیدا نشده است.سبک های نگارشی آغازین و متأخر این خط، اندک تفاوت هایی در شیوه نویسش دارا هستند (برای نمونه اندازه ی پهنا یا بلندی برخی از علامت ها) که برای تعیین قدمت دقیق تر بکار می آید. کتیبه ی خارک بطور توأمان دارای ویژگی های نگارشی دهه های نخستین و پایانی حیات این خط است. مقایسه ی علامت های میخی کتیبه ی خارک با دیگر نمونه های نبشته های هخامنشی، نشان می دهد که دو سطر پایانی کتیبه ی خارک با ویژگی های نویسش دهه های نخستین هخامنشی و چهار سطر نخستین آن با ویژگی های متأخر آن نویسانده شده است. با این وجود، سطرهای نخستین کتیبه از نظر فرسایش ظاهری کهن تر به نظر می آیند.
مسئله اصالت سنگ نوشته
بدیهی است که به هنگام کشف یک اثر باستانی، نخستین پرسشی که می باید بدان پرداخت، مسئله اصالت اثر و اطمینان از غیر ساختگی بودن آن است. در کتیبه ی خارک نیز لازم است تا پیش از هر چیز، بررسی هایی برای اطمینان از اصالت آن انجام شود.
نکته هایی که این کتیبه را در معرض تردیدهایی قرار می دهد و توضیح آنها لازم به نظر می رسد، عبارت است از :
نگارش عجولانه و بدون دقت کافی متداول در تمامی آثار مشابه هخامنشی،
کمبود یا نبود آثار رسوب های سطح سنگ در درون یا لبه های علامت های میخی،
سبک های چندگانه نویسش کتیبه،
واژگان ناآشنا،
گونه ی ناشناخته نویسش بخش دوم حرف «سَ» در سطر دوم،
علامت وارونه ی شبیه به واژه جداکن در پایان سطر پنجم،
آمیختگی و بی نظمی سطرهای سوم و چهارم،
و نیز نشان عجیب و ناشناخته ی تاجی ساسانی بصورت خوابیده در میانه ی کتیبه ای هخامنشی.
هر چند که ممکن است همه اینها، نه ناشی از ساختگی بودن اثر، بلکه از ویژگی های متمایز کننده و منحصربفرد آن باشد. ویژگی هایی که شاید بتواند رازهای فراوانی را از تاریخ پیدایش و گستره ی کاربری خط میخی فارسی باستان بگشاید.